Opozisaun rejeita OR iha Komisaun C ”FRETILIN preokupa”

Prezidente bankada CNRT, Arão Noe, argumenta, proposta Orsamentu Retifikativu (OR) ne’ebé governu aprezenta hodi hetan rejeisaun iha Komisaun C Parlamentu Nasional, tamba la priense rekezitus konstitusionais.

Rajaun seluk, bankada opozisaun vota kontra OR ne’e, tamba konsidera Governu kahur sasan tun-sa’e ne’ebé la presija tama kategoria urjenti no bele rezolve iha Orsamentu Jeral Estadu 2018 nian. Bankada opozisaun mos insiste atu OR ne’e la presiza lori ona ba plenaria tamba la liu ona iha Komisaun C.

“Agora ne’e tempu atu debate Orsamentu Jeral Estadu tinan 2018 nian, la’os ona OR ba tempu badak ida ne’e. Orsamentu Retifikativu ne’e mós trata asuntu lubuk ida, la’os de’it ba emerjensia, iha orsamentu ba Governu ne’e rasik, maibe ami husu lei orgánika, dehan seidauk iha, tanba baze atu regulariza ezistensia governu nian kompetensia ne’e iha lei orgánika, tanba ne’e mak baze fundamentu para deskreve OJE no OR, depois ho kriteria seluk tan, asuntu lubuk ida ne’ebé la priense kriteriu para atu bele trata hanesan OJE ho karakter urjensia, tanba la’os atu trata loos de’it asuntu emerjensia nian, kahur ona  buat sira ne’ebé tuir loloos tama porsesu normal. Tanba ne’e maka bankada opozisaun liu hosi komisaun C vota kontra, tanba preokupasaun sira hanesan dívidas ne’e bele rezolve iha OJE 2018 nian, tanba diskusaun OR ne’e imposível hotu iha fulan Novembru nia laran, bele to’o Dezembru, entaun la iha prioridade atu debate OR,”haktuir Arão.

Entretantu tuir deputada husi Komisaun C, Fernanda Lay, hatete katak, aprezentasaun OR laiha dokumentus suporta hanesan lei orgánika governu nian.

“Komisaun C la aseita katak ne’e urjenti, tanba iha pozisaun do motivu la mai hanesan buat urjensia ruma, hanesan transferensia moras ba rai liur, maibe mai fali atu selu estrutura Governu nian ne’ebé liga ho orgánika, maibe orgánika ne’e laiha ami la hatene atu selu ministru nain hira mak foun, la kompletu, ne’e governu mak tenke mai fundamenta ne’e urjenti, tanba ne’e mak ami vota kontra,”katak Fernanda Lay.

 Bankada opozisaun iha Parlamentu Nasional (PN), horiseik (horibainruak) deside hodi vota kontra Orsamentu Retifikativu ne’ebé aprezenta husi Governu ho montante milloens US$ 200 resin, ho razaun katak, laiha nesesidade urjenti ne’ebé presiza Governu atende iha tempu badak.

Xefi bankada PLP, Fidelis Magalhães hateten, desizaun ne’e bankada opozisaun sira foti bazeia ba situasaun real ne’ebé iha.

“Partidu sira iha opozisaun halo desizaun bazeia ba informasaun, no toma em konsiderasaun preokupasaun hotu povu nian. Lalos kuandu ita dehan katak, opozisaun la halo desizaun bazeia ba preokupasaun real povu nian. Tanba ne’e ami husu ba povu atu konfia ami katak, ami hatene duni saida mak ami halo, ami lafiar katak, povu nia vida ami tau em kauza ka risku ba povu nia vida,” katak Fidelis Magalhães ba jornalista sira iha PN, Kinta (16/11).

Nia hatutan, buat ne’ebé mak horseik (horibainrua) opozisaun vota kontra iha komisaun C ne’e, sira vota kontra pareser urjensia ba orsamentu retifikativu ne’e.

“Ne’e se la’o tuir prosesu normal, aban (ohin) mak ami halo fali konferensia lider bankadas ho Prezidenti Parlamentu Nasional, para haree pasu ba oin akordu ho rejimentu Parlamentu Nasional nian,” afirma Fidelis.

Nia haktuir, pozisaun PLP nian mak, PLP hakarak halo avaliasaun ida klean kona ba orsamentu retifikativu ne’e, nesesidade duni ka la’e, atu iha orsamentu retifikativu ida iha tempu hanesan ne’e.

“Atu aloka adisional orsamentu foun liu husi retifikativu ne’e, serake atu aloka ba ministériu sira ne’ebé seidauk iha organika. Tanba ne’e, PLP nia pozisaun tenki iha programa Governu, mak foin justifika ita atu aloka orsamentu ba atividade Governu nian,” tenik nia.

Fidelis dehan, deputadu opozisaun sira iha Parlamentu Nasional halo desizaun la’os matan delek, maibé tetu uluk povu nia moris.

Nia esklarese, opozisaun halo desizaun iha Parlamentu Nasinal, depois halo tiha konsiderasaun ba povu nia preokupasaun, tanba karakter urjente ne’ebé Governu aprezenta ne’e, laiha relasaun ho povu nia moris.

Alende ne’e, Xefi bankada KHUNTO, Luis Roberto da Silva hateten, proposta Orsamentu Retifikativu ne’ebé Governu haruka ba PN ne’e la pasa ona.

“Kuandu la pasa ona, sei la lori ba plenária, tanba laiha buat ida ne’ebé urjenti atu atende, buat hotu la’o diak hela,” relata Luis Roberto.

Tuir Roberto nia haree, sei laiha implikasaun ida atu afeta Estadu Timor Leste, tanba Orsamentu Jeral Estadu tinan ida ne’e nian sei iha hela, no laiha situasaun urjenti ne’ebé presiza atu atende.

Roberto dehan, husi bankada KHUNTO, ezije nafatin ba Governu atu aprezenta uluk programa, depois mak orsamentu, tanba lei mak hateten hanesan ne’e.

Entretantu tuir komunikadu imprensa ne’ebé GMN hetan hafoin OR hetan rejeisaun haktuir katak, iha loron 09/11/2017  governu hato’o Proposta de Lei sobre Orsamentu Rektifikativu ba Prezidente PN Aniceto Longuinhos Guterres ho karakter urgensia.

Hafoin, presidente parlamento baixa kedas ba Comissao C iha loron  10/11/2017 hodi haree karik PPL Orsamentu Retificativo ne’e priensee rekezitu karater urgente ka lae?

Hafoin ida ne’e, iha loron 14-15/11/2017 Comissaun C Assuntos das Financas Publicas konvoka reuniaun hahuu iha tuku 15:00 to remata hodi apresia relatorio parecer Orsamentu Rektifikativu ne’ebé VII Governu hatoo.

Hafoin  apresia liu hosi reuniaun durante horas ida nia laran, Komissaun C vota hodi rejeita relatoriu ho parecer proposta Orsamentu Rektifikativu ne’ebé governu hato’o mai tanba la priense rekezitus konstitusionais ho karakter “urjensia” ho razaun sira mak hanesan, Laiha Lei Orgánika VII Governu Konstitusional hodi deskreve kompoziasaun estrutura governu ne’ebé refleta estrutura orsamental ne’ebé descreve iha PPL Orsamentu Retifikativu ne’e; Laiha tabela sira ezekusaun orsamental ba despeza no reseita nian hosi 9 de Novembro, ho projesaun detalhadu, tuir kategoria no item, to’o ezekusaun 31 de Dezembro 2017, ba fundus hotu-hotu no serbisu sira no fundu autonomus; Laiha justifikasaun ba situasaun ezekusaun ne’e’ebe ki’ik ba reseitas no despezas ka dotasaun ne’ebé hotu ona; Laiha informasaun sobre ativu e passivu estadu nian; Laiha informasaun konaba emprestimus ne’ebé estadu halo ba tinan 2017; Laiha sertidaun levantamentu ossan hosi fundu minarai iha 2017 no mos informasaun sobre desempenho fundu ne’e nian durante tinan ne’e nia laran; Laiha Sertifikasaun sira ba levantamentu Fundu mina-rai iha 2017 no informasaun kona-ba dezempeñu fundu nian durante 2017; Laiha Sertifikasaun validadu hosi Banco Central sobre Fluxus/ cash flow hosi kaixa konta tesouro no fundus especiais (fundu infraestrutura ho fundu capital humano); Laiha Informasaun kona-ba  kumprimento limite 20% altersaun orsamentu ba servisus ne’ebé laiha autonomia administrativa no financeira; Laiha informasaun sobre percentagem de ajuste directos 10% iha ministerio idak-idak;  Laiha informasaun detalhada ba despezas ne’ebé selu ho rezerva de kontigensia hodi dotasaun todo governu; Laiha indikasaun ba proporsaun financiamento hosi a) Ossan (dinheiro publico) ne’ebé la atribuidu ne’ebé tama iha fundu konsolidadu Timor-Leste 2017; b) Reseita ne’ebé atu simu iha futuru; c) osan (dinheiro publico) ne’ebé atribuidu maibe kansela hosi parte dotasaun orsamental.

Nune’e, Orsamento Retifikativu la prinse kriteriu ho karakter urgensia no la kumpre regras konstitusionais atu bele lori ba diskusaun iha plenaria Parlamento Nasional.

Tanba razaun sira temi iha leten maka membru Komissaun C hosi bankada Aliansa Maioria Parlamentar (BAMP) mos vota kontra relatoriu no pareser ba processo urgensia orsamentu retificativo.

Preokupasoens sira ne’e hotu sei responde ho Orsamentu Geral do Estado 2018. Nune’e BAMP hein atu governu aprezenta lalais Programa Governu ba dala rua.

OR ne’e maioria deputadu husi bankada opozisaun nain  nen (6) ne’ebé servisu iha Komisaun C vota kontra hotu, no nain lima husi deputadu bankada Governu nain 5 vota a favor, laiha abstensaun.

Entretantu Prezidente bankada FRETILIN, Francisco Branco, senti konfuzaun no preokupadu ho OR ne’ebé la pasa kedas iha Komisaun C antes tama ba plenária Parlamentu Nasional.

“Hahú inisiu de’it hetan rejeisaun husi bankada opozisaun tolu ne’e (CNRT, PLP, KHUNTO), hatudu momoos katak, konseitu ida, diak ka ladiak vota kontra,”haktuir, Francisco Branco, ba jornalista iha PN, Kinta (16/11/2017).

Nia mós rekoñese, OR kategoria ba urjenti ka normal ne’e kompetensia Governu mak bele defende.

Líder bankada FRETILIN ne’e afirma, bankada koligasaun sei defende nafatin OR ne’e tanba tuir nia governu mak koñese liu realidade situasaun hotu, no OR ne’ebé governu aprezenta atu prevê mós duo désimu hodi garante ba fulan Janeiru no Fevereiru 2018.

 

“Ami sei defende nafatin katak governu maka orgaun administrador no jestor Estadu nian,”esplika Francisco Branco.

Nia haktuir, maske komisaun C maioria vota kontra pareser ne’ebé despaisu husi Prezidente PN rasik, maibe iha parlamentu orgaun aas liu mak plenária, entaun Prezidente PN mak sei konvoka reuniaun ho líder bankada sira hodi tau ajenda ba plenária, atu halo apresiasaun ba OR kategoria urjensia ka la’e, bainhira iha plenária deside la urjensia tenke fo fila ba governu para argumenta diak liu ka esplika urjensia proposta Orsamentu Retifikativu 2017 nian.

Iha fatin hanesan, Prezidente Bankada PD, Maria Tereza, sente triste, tanba relatoriu pareser teknika OR ne’e hetan rezeisaun husi bankada opozisaun sira iha komisaun C.

Entretantu, relatoriu pareser ne’ebé hetan rejeisaun iha komisaun C, ohin Sesta (17/11/17), Prezidente Parlamentu Nasional (PN), Aniceto Guterres, sei halo reuniaun ho líder bankada sira atu deside OR ne’e tama ba ajenda plenária Segunda ka lae.

Entretantu jurista senior Timor oan, Manuel Tilman, hatete, tuir los Governu aprezenta mak programa daruak nian ba PN, la’os aprezenta fali OR, tamba la tuir ona regras normal Estadu nian.

“OR ne’e tuir los VI Governu ne’ebé lidera husi Primeiru Ministru, Rui Maria de Araújo mak husu, la’os VII Governu ne’ebé lidera husi Sr. Mari Alkatiri mak mai husu fali OR, ne’e labele,”dehan Manuel Tilman ba jornalista GMN iha Bebora, Dili, Kuarta (15/11/17).

Husi parte seluk Primeiru Ministru Mari Alkatiri konsidera, opozisaun la halo rejeisaun ba orsamentu  retifikativu (OR) ne’ebé Prezidenti Parlamentu Nasional Aniceto Guterres baixa ba komisaun C ne’ebé trata asuntu konaba finansas públika hodi halo tékniku pareser.

Maibé Xefi Governu ne’e dehan, opozisaun iha PN la konkorda de’it ho karakter urjénsia ne’ebé governu aprezenta ka husu.

“Sira la halo rejeisaun ba orsamentu retifikativu, maibé sira la konkorda de’it urjénsia ne’e, tanba governu husu urjénsia para bele fó atu orsamentu retifikativu debate hotu ona, aprova ka la’e  para atu haruka fali programa governu nian”, hato’o PM Marí Alkatiri ba Jornalista sira, iha Kinta (16/11) ne’e, hafoin enkontru ho Prezidenti Repúblika, Francisco Guterres Lú Olo iha Palásiu Prezidensiál Nicolau Lobato, hodi informa konaba aktividade governu nian ba semana ne’e.

Marí hateten, sé opozisaun sira la konkorda ho urjénsia ne’e, signifika katak, orsamentu retifikativu sei hahú diskuti fali iha primeira semana fulan Dezembru.

“Sira mak hakarak hanesan ne’e, governu akompaiña de’it atu haree sira nia vontade atu lori buat ne’e ba to’o iha ne’ebé. Ami agora servisu dadauk, ha’u rasik hanesan Primeiru Ministru, ha’u dehan ona katak, wainhira ministru sira balun foun seidauk simu osan, ha’u lakohi simu, enkuantu ministru balun seidauk iha kareta estadu nian, ha’u la’o nafatin ho kareta eis Primeiru Ministru nian, maibé funsionáriu sira nafatin simu,”nia afirma.

Nia dehan, sé orsamentu retifikativu la hetan aprovasaun, governu sei buka dalan seluk para haree razaun opozisaun nian ne’ebé la aprova OR.

Entretantu OR  ne’ebé Prezidenti Parlamentu Nasionál Aniceto Guterres baixa ba komisaun C ne’ebé trata asuntu konaba finansas públika hodi halo teknika parser foin lalais hetan rejeisaun, tanba maioria deputadu PN husi bankada opozisaun vota kontra ho votus 6 no a favor 5 laiha abstensaun.

@gmntv.tl