Ema Seidauk Koñese Lei Kontrolu Tabaku

Dekretu Lei kona-ba tabaku vigór ona dezde dezembru 2016 maibé kestaun ne’ebé enfrenta mak ema seidauk koñese lei no bainhira halo atuasaun ema hakfodak.

Asesór Jurídiku Ministériu Saúde, Estévão Cabral informa implementasaun dekretu lei ne’e hahú ona hanesan Autoridade Inspesaun no Fiskalizasaun ba Atividade Ekonómika (AIFAESA) atua ona hodi apreende (foti) sigaru eletróniku nomós husi parte Alfándega foti mós Tabaku eletróniku iha kontentór.

“Problema mak iha regulamentasaun ruma atu aprova maibé seidauk mas dekretu lei ne’e vigór ona”, dehan nia. “Agora saida mak ita enfrenta, ema seidauk hatene mezmu importadór (tabaku) sira seidauk koñese lei, ne’e difikuldade atu implementa”.

Nia hatutan, bainhira halo atuasaun sira hakfodak. “Oinsá agora ha’u labele importa hanesan ne’e maibé lei vigór ona, ita hakarak halo sosializasaun ba importadór sira tenke hatene sira-nia atividade ekonómika, sira mak tenke haree no la’o tuir lei”,  Estévão hatete iha Timor Plaza, ohin.

Oradór iha workshop kampaña tabaku ilísitu ho tópiku kona-ba elaborasaun no aplikasaun rejime jurídiku ba kontrolu Tabaku ne’e esplika dekretu lei 14/2016, 8 juñu ne’e mosu defende konsumidór sira kontra fuma tabaku.

“Dekretu lei ne’e mosu tanba uluk Timor-Leste adere ba konvensaun kontrolu tabaku ne’ebé mak aprova iha tinan 2013 iha ambítu konvensaun ne’e Timor-Leste asumi kompromisu atu halo regra hapara fuma ka ajuda ema atu la fuma tan, atu diminui ema, no kondisaun balun iha ne’ebá”,

Estévão esplika saida mak tau iha dekretu lei ne’e importa husi konvensaun tanba konvensaun ne’e kompromisu Estadu Timor-Leste ho komunidade internasionál nune’e haree saida mak presiza tenke regula.

Iha rejime foun kona-ba kontrolu tabaku hatete kompozisaun no substánsia sira ne’ebé kontein iha produtu sira tabaku nian ne’ebé prodús ka fa’an iha Timor-Leste, sigaru-lolon ida labele kontein alkatraun liu miligrama 10, sigaru-lolon ida labele kontein nikotina liu miligrama ida, no labele kontein monóksida karbonu liu miligrama 10.

Embalajen kona-ba produtu tabaku nian informasaun kona-ba konteúdu alkatraun, nikotina no monóksidu karbonu tenke imprime ho letra ne’ebé iha kór kontra ho kór baze, iha kada masu sigarru nia sorin (lolon) ki’ik, informasaun tenke hakarek iha lian tetun ka portugés, husi kada masu sigarru no slop (masu esteriór) tenke tau ida-idak nia númeru lote ka ekivalente, hodi nune’e bele halo identifikasaun ba fatin no data produsaun.

Rejime foun ne’e mós bandu fa’an produtu tabaku ba labarik ho tinan 17 mai kraik. Bainhira iha dúvida kona-ba sosa-na’in nia idade, tenke husu atu hatudu nia dokumentu identifikasaun ruma no bainhira lahatudu, labele fa’an produtu tabaku ba nia.

“Iha lei hatete presiza regulamenta avizu tabaku, ita presiza iha sala ne’e avizu nia tamañu, largura oinsá, maibé regulamentu seidauk sai maibé iha prosesu prepara. Regulamentu atu ajuda dekretu lei no fó informasaun tan ba ema hotu kona-ba informasaun masu tabaku oinsá, ne’e ita seidauk bele ezize tanba seidauk regulamenta, bainhira ita regula ona ita ezize no buat seluk kona-ba konteúdu tabaku ne’e ita fiskaliza agora”.

Rejime ne’e mós hatete konsidera ilegál no bandu fa’an sigaru lolon ida no labele fa’an masu sigaru ho lolon 20 mai kraik, nune’e mós bandu atu fa’an sigaru eletróniku ka kualkér asesóriu no produtu sira ne’ebé destina ba fumu iha dispozitivu eletróniku.

Bandu mós atu fa’an embalajen proporsionál ba produtu tabaku no nune’e mós bandu meiu publisidade hotu kona-ba tabaku, ezemplu halo anúnsiu iha jornál, no revista, halo distribuisaun gratuita ka fa’an promosionál produtu tabaku, oferta promosionál, prémiu, konkursu, fa’an jogu, brinkedu, jogu eletróniku, hahán ka dose ho forma sigarru ka marka sigarru.

Konsekuénsia bainhira halo violasaun ba regra foun sira maka sei selu koima husi U$70 to’o 10,000. Aleinde ne’e sei halo apreensaun ba produtu no objetu sira ne’ebé viola regra no objetu sira ne’e sei lakon hodi afavór ba Estadu no sei destrui.

Aleinde ne’e bandu atu fa’an produtu tabaku iha fatin sira ne’ebé fó kuidadu saúde, hanesan ospitál, sentru saúde no seluk tan, fatin ba sira ba idozu ka ema defisiénsia, fatin sira destina labarik menór, fatin akadémiku nian, sentru formasaun no desportu no fatin públiku seluk ne’ebé temin iha lei.